Psikoloji & Psikiyatri

Psikoloji ve psikiyatrinin internet adresi

Mental Retardasyon – Zeka Geriliği

Uzman Dr. Işılay Altıntaş
zekageriliği e1450797330948 - Mental Retardasyon - Zeka Geriliği

1. Zeka nedir ? 
– Bilişsel yetenek ya da gerçek yaşamda karşılaşılan sorunları çözme yetisi
– Amaca yönelik uyumsal davranışlar

2. Zeka geriliği nasıl tanımlanıyor ? IQ mu önemli uyumu mu ?
Zekâ geriliği denildiğinde akla ilk gelen şey IQ testleridir.

Bu testlerin sonucuna göre zekâ geriliğinin derecesi ölçülür. Bu durumda IQ testinden alınan puan 70 ya da altındaysa çocuğun zekâsının yaşıtlarının gerisinden geldiğini söyleyebiliriz. Ama aslına bakacak olursanız bu derecelendirmenin kullanımının en önemli avantajı çocuğun alacağı özel eğitimin programlanmasıdır. Aynı zamanda zekâ katsayısı yani IQ’ya göre sınıflandırma yapmak aileyi çocuğun uzun vadede nasıl bir seyir izleyeceği ile ilgili bilgilendirme yaparken doktorlara ışık tutar. Ama diğer taraftan asıl önemli olan çocuğun IQ puanı değil çocuğun hayata olan uyumudur. Çünkü zeka geriliği olan çocukların her biri diğerinden farklıdır. Her biri bir alanda diğerine göre daha iyi uyum sağlarken başka bir alanda diğer çocuklara göre çok daha zorlanıyor olabilir.

O zaman zeka geriliğini uyumsal işlevlere göre tanımlayacak olursak çocuğun;

  • İletişim kurma (kendini ifade ederken dili kullanabilme becerisi)
  • Kendi öz bakımını yapabilme (el yıkama, tuvalet temizliği)
  • Ev hayatında aile içi uyumu
  • Toplumsal ilişkiler kurabilme (arkadaşlık başlatma, oyun kurma ve sürdürme, yaşıtları arasında kendini ifade edebilme )
  • Eğitim ve öğretim: okulda dersi takip edebilme ve verilen bilgileri alabilme ve sınavlarda ve hayatta kullanabilme becerisi
  • Kendi boş zamanlarını yaşına uygun aktivitelerle değerlendirebilme becerisi
  • Kendi sağlığını ya da güvenliğini tehdit edecek yerler ve durumları ayırt edebilmesi ve bu konularda kendini koruması gerektiği bilgisine sahip olma ..,

Zihinsel özürlülükle ilgili neler söyleyebiliriz..
Zihinsel özürlü bireyleri normal gelişim gösteren bireylerden ayıran en belirgin özelik öğrenme yeteneklerindeki geriliktir. Bu çocukların dikkatleri yaşıtlarına göre daha kısa süreli ve dağınıktır. Zihinsel özürlü birey doğum yaşını değil zeka yaşını gösterir. Diğer taraftan zihinsel özürlü bireyler ile normal gelişen çocuklar aynı gelişim aşamalarından geçerler. Gelişim aşamalarında fark olmamakla birlikte bu aşamalar daha yavaş hızda geçilir. Bu sebeple yaşıtlarının yaptıkları şeyleri yapmayabilirler. Diğer taraftan zeka yaşı olarak benzer gelişimde olan çocukların yaptıklarını yapabilirler.

3. Ülkemizde ne kadar sık görülüyor ?
Zeka geriliği dünyada çeşitli toplumlarda her yüz çocuktan 2-3 tanesinde görülmektedir. Özelikle yeni doğan döneminde zeka geriliğine sebep olabilecek hastalıkların tarandığı gelişimiş ülkelerde daha az oranda görülmektedir. Erkek çocuklarda zeka geriliği daha sık görülür. Ülkemizde yapılan 2002 Türkiye Özürlüler Araştırması sonuçlarına göre her yüz kişiden 12 tanesi özürlü; bunlardan 5 tanesi de zihinsel özürlü olarak yaşamını sürdürmektedir. O zaman çocuğun topluma uyumunda gerilik olarakta tanımladığımız zeka geriliği yaşayan çocuklar için toplumunda bu çocuklara uyumunun ne kadar önemli olduğu dikkat çekicidir.

4. Topuktan alınan kan zeka testi midir ?
Aileler yenidoğan döneminde topuktan alınan kanı zekâ testi olarak tanımlama eğilimindedirler. Doğuştan gelen tiroid hormonları ya da kandaki bir takım maddelerle ilgili (fenilketonüri) kanda tarama yapılması çok önemlidir. Bu hastalıklar zeka geriliğine sebep olabilen hastalıklardır. Eğer tanısı erken dönem konulup tedavisi geciktirilmeden yapılırsa çocuğun zeka geriliği olması önlenebilir. Ancak bu testlerin normal olması çocuğun zekâsının normal olacağı anlamına gelmez. Zekâ geriliği birçok sebebe bağlı olabildiği gibi çoğunlukla da sebep bulunamaz.

5. Ne zaman zeka geriliğinden şüphelenmeliyiz?

  • Çocuk 2 yaşına gelmiş ve cümle kurmuyorsa,
  • Emekleme, yürüme ve tuvalet eğitimi gibi gelişim basamakları geriden geliyorsa
  • Yaşıtlarıyla uyum sağlamakta zorlanıyor genelde kendinden büyüklerle ya da kendinden çok küçüklerle arkadaşlık ediyorsa,
  • Söylediğiniz komutları ya da öğretmek istediğiniz şeyleri almakta zorlanıyorsa
  • Birinci sınıfa gelmiş ancak okuma yazma öğrenmekte gecikme yaşandıysa
  • Epilepsi ya da serebral palsi gibi nörolojik bir rahatsızlık eşlik ediyorsa

6. Zeka geriliğinin dereceleri nelerdir? 
Sınır Mental kapasite:
Hafif derece zeka geriliği: 50-69 arasında zeka bölümü olan çocuklar bu grupta yer alır. Zeka geriliklerinin %8′ i bu gruptandır. Malesef bu grupta zeka geriliği olması okula başlamadan önce anne babalar tarafından çoğunlukla fark edilmez. Sosyal uyumu en iyi olan gruptur. Destek altında ilköğretimi tamamlayabilirler. Yetişkin yaşamda uygun bir destekle kendi başlarına yaşayabilirler.
Orta derecede zekâ geriliği: 35-49 arasında zeka bölümü olan çocuklar bu grupta yer alır. Denetim ve yardımla kişisel bakım ve karışık olmayan sosyal faaliyetlere katılabilirler. Özel eğitim uygulanırsa ikinci sınıf düzeyinde okuma yazma öğrenebilir ama bu düzeyden ileri gidemezler.
Ağır derecede zeka geriliği: 20-34 arasında zeka bölümü olan çocuklar bu gruptadır. Ancak kendine bakım becerileri için eğitilebilirler. Yaşam boyu özel desteğe ihtiyaç duyarlar.

7. Zeka geriliği olan çocuklarda hangi ruhsal ve fiziksel hastalıklar daha fazla görülür?
Eğer çocukta zeka geriliği var ise fiziksel olarak :

  • Hemen hemen yarısında konuşma ve dil ile ilgili sorunlar görülür.(dil gelişimi geri, dilin içeriği sınırlı ve artikulasyoınu ve ritiminde bozukluklar eşlik etme oranı yüksek
  • Görme bozukluğu %10
  • İşitme kaybı :zeke geriliğinin nedenine bağlı olarak değişen derecelerde işitme kaybı
  • Epilepsi ( havale) :MR da kendini yaralama ,aşırı tepkisel davranışlar dalgınlık epileptik bir nöbete ait bir belirti olabilir.Epilepsi bu çocuklarda normal gelişen çocuklara göre daha yüksek oranda görülür.

Zeka geriliği yaşayan çocuklar kendilerini daha zor ifade ettikleri için ruhsal hastalıkların tanınması da zorlaşıyor. Zeka geriliği olan her dört çocuktan bir tanesinde ruhsal bozukluklar gelişiyor. Bunlara bakacak olursak ;

  • Saldırgan ve yıkıcı davranışlar
  • Tekrarlayıcı tekdüze hareketler (sallanma, dönme, kanat çırpma, pika)
  • Kendini yaralama davranışı (başını vurma, kendini ısırma)
  • Aşırı hareketlilik, dürtüsellik ve dikkat dağınıklığı
  • Cinsel sorunlar (bkn mr ve cinsellik)
  • Kazanılmış becerilerde yıkım ve gerileme: Acil başvurulmalı
  • Uyku sorunları :%30-50
  • Beslenme ve kilo sorunları
  • Psikotik bozukluklar
  • Depresyon: Zeka geriliği yaşayan çocuklar farklılıklarının getirdiği her türlü zorluğa bağlı olarak depresyon geçirmeye çok daha yatkındırlar. Bu yatkınlık biyolojik bir yatkınlık olabildiği gibi sosyal ortamlada çok ilişkilidir. Ailesi tarafından kabul edilmekte zorlanan, yaşıtlarıyla aralarındaki köprünün kurulmasına izin verilmeyen ve yaşıtları tarafından dışlanan çocuklar mutsuz olurlar.
  • Anksiyete Bozukluğu: Bu çocukların hayattaki deneyimleri anlamlandırma sürecinde sıkıntı olduğundan çoğu normal yaşam koşulu onlar için korkutucu olabilir. Buna yanıt olarak bedensel belirtiler gösterebilidikleri gibi giysilerin içinde ellerin saklanması, bakan kişiye aşırı bağlanma ve o olmadığı ortamda yoğun korku belirtileri, terleme, kızarma, saldırgan huzursuz ve tekrarlayıcı davranışların artması görülebilir.
  • Otizm: Otistik çocukların 2/3 zeka geriliğine sahiptir. Bu sebeple tanı doğru konmalıdır.

8. Niçin zeka geriliği olur?
Zeka geriliğinin sebepleri çok çeşitlidir. Bunlardan bazılarını daha iyi tanımlayabiliyor olsak da aslında %30-50’sinin sebebini bilemiyoruz. Muhtemel sebeplere baktığımızda doğum öncesinden kaynak alan;

  • Gebelikte preeklemsi, kanama, rahim enfeksiyonu
  • Çoğul gebelikler
  • Genetik hastalıklar : fragil x
  • Tuberoskleroz
  • Nörofibromatosiz
  • Velokardiofasiyal sendrom
  • Williams Sendromu
  • Rett sendromu
  • Angelman Sendromu
  • Prader willi Sendromu
  • Landau Kleffner Sendromu
  • Doğuma ait sebepler: doğumda oksijensiz kalma ve prematürite
  • Doğum sonrası sebepler: Beyinde oksijensiz kalmaya sebep olabilecek kanama ya da damar tıkanıklıkları, kafa travması, sarılık, zehirlenmeler ya da ağır beslenme bozuklukları, doğumsal metabolik hastalıklar olabilir.

Ülkemizde kalıtsal metabolik hastalıklar sıktır.

9. Zeka geriliği olan çocuklar ve tanı süreci:
İlk aşama yapılan ayrıntılı tıbbi ve psikiyatrik muayene ile gelişim öyküsünde zeka gerilinden şüphelenilen hastada yaşına uygun zeka testi (5 yaş altında gelişim testleri) ile zihinsel ya da motor bir gelişim geriliği saptanır. Tanı konulduktan sonraki adımda var olan zeka geriliğinin sebeplerini bulmaya yönelik araştırma başlar. Bu araştırma çoğunlukla çocuk nörolojisi tarafından yapılır. Çocuk ve aileden alınan bilgiler doğrultusunda ;

  • Nörolojik muayene
  • Görme ve işitme testleri
  • Doğumsal metabolik hastalık taraması
  • Tiroid fonksiyon testleri
  • Düşünülen hastalığa yönelik genetik inceleme
  • Gerek görüldüğü taktirde MRG

10. Zeka geriliğinin tanı ve tedavisinde çocuk psikiyatrisinin yeri
Çocuk psikiyatrisi içinde psikolog, özel eğitim öğretmeni, sosyal çalışmacının da olduğu ekibin başındadır. Çocuğun yaşına ve durumuna uygun gelişim testleri ve psikometrik testler uygulanarak genel bilişsel işlevlerin yanı sıra dikkat, algılama ve yargılama gibi özgül işlevler hakkında da bilgi edinmek ve buna göre eğitim programı planlamak gerekir. Çocuğun yaşam alanlarındaki fonksiyonelliği değerlendirilip bu alanlarla ilgili geliştirilmesi gereken başlıkları saptar ve aile ve eğitimciyi yönlendir. Aile için biricik çocuklarının bu tanı alma sürecinde tanıyı duygusal olarak kabullenmek ve gerekenler konusunda harekete geçmede çocuk psikiyatrisinin desteği çok önemlidir. Diğer taraftan en önemlisi de eşlik eden ruhsal-davranışsal bir sorun olup olmadığının tespit edilmesi ve bu konuda çocuğa uygun tedavinin başlanmasıdır. Bu çocuklara gelişimleri boyunca sağlıklı gelişen yaşıtlarına göre çok daha fazla ruhsal sorun eşlik etmektedir. Malesef bu çocuklar yaşadıkları sıkıntıları çok daha başka şekillerde ifade ederler ve öğretmenlerin ve ailelerin ruhsal bozuklukları tanıması zorlaşır. Örmeğin kolaylıkla zeka geriliğine bağlanan sinirlilik ya da davranım sorunlarının altında ağır bir mutsuzluk yatıyor olabilir. Bu sebeple belli aralıklarla (eğer görünen bir sıkıntı yoksa ve ilaç tedavisi kullanmıyorsa 6 ayda bir) çocuk psikiyatrisi tarafından gidişatın değerlendirilmesinde fayda vardır.

11. Zeka geriliğinin tedavsi var mıdır?
Zekayı geliştiren ilaçlar var mıdır? sorusu çok sık sorulan bir sorudur. Malesef direkt nöronlar arası iletişimi artıran zekaya yönelik bir ilaç tedavisi yoktur. Zeka geriliğine çok sık eşlik eden dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğuna yönelik yapılan ilaç tedavisi çocuğun var olan kapasitesini de etkilediği ve eğitimden göreceği faydayı da artırdığı için olumlu yönde etkiler. Ancak bu tedavi zeka geriliğine değil dikkate yönelik bir tedavidir.

Zeka geriliğine yönelik spesifik bir tedavi yoktur; ama çocuğun fayda göreceği yapacak çok şey vardır!!!

Gelişimsel düzeyine göre eğitsel tedavi
1. Sebebi ne olursa olsun çocuklara kendilerine uygun bireyselleştirilmiş eğitim (özel eğitim) 3-21 yaşları arasında okul sistemi içinde verilmelidir.

  • Eğitime ne kadar erken başlanırsa başarı o kadar yüksektir.
  • 3 yaş öncesinde de erken uyaran programları verilmektedir.
  • Özel eğitim içinde yemek yeme ve tuvalet eğitimi gibi özel beceriler
  • Konuşma ve sosyal ağırlıklı etkinliklerde sosyal uyum ve dil becerilerine yönelik,
  • Erken ergenlikte bağımsız yaşama becerisi ve dil eğitimi verilmelidir.

2. Eşlik eden davranışsal ruhsal ve tıbbi (epilepsi vs) sorunlar erkenden tanımlanıp tedavi edilmelidir.

3. Aile ile yapılacak çalışmalar çok önemlidir. Destekleyici ve sıcak bir aile ortamı özürlü bireyler için çok önemlidir. Bu tanıyı almış çocukların aileleri, belki hayat boyu sürecek zorlu bir yolcuğun yolcusudur. Bu yolculukta ailenin bilgilendirilmesi, desteklenmesi (eğitimsel ve duygusal olarak) ve başa çıkma becerilerine yönelik destekler önemlidir.

12. Zeka geriliğin hayat boyu seyri içinde neler önemli?

  • Erken eğitim programı gidişatı olumlu etkiliyor
  • Sadece IQ değil görsel algısı, motor becerileri, dili anlama, dikkat, hafıza, motivasyon, grup içi işbirliği yapabilme davranış özelikleri gibi özellikler en az zeka bölümü kadar önemlidir.
  • Gidişatı kesitirmek zor. Uygun toplumsal koşullar sağlanmış, aile taraından iyi ele alınmış çocuklarda ek ruhsal hastalık ihtimali daha azdır.

Zeka gelişimini destekleyen faaliyetler…

  • Beslenme Ve oyun…
  • 0-5 yaş arası beyin gelişimi
  • Duygusal zeka nedir ?
  • Televizyon zeka gelişimini durduruyor mu?
  • Geçmişte zeka geriliği olan kişilere neler yapılıyordu ve ülkemizde neler yapılmalı?
  • Rehabilitasyonda neler yapılır özel eğitimcilere soralım?
  • Zeka geriliği ve ailenin başa çıkma aşamaları
  • Diğer kardeşlere dikkat
  • Özürlü çocuğa ailenin duygusal reaksiyonları ve neler oluyor sonra…

Ülkemizde yapılan 2002 Türkiye Özürlüler Araştırması sonuçlarına göre her yüz kişiden 12 tanesi özürlü;  bunlardan 5 tanesi de zihinsel özürlü olarak yaşamını sürdürmektedir. O zaman çocuğun topluma uyumunda gerilik olarakta tanımladığımız zeka geriliği yaşayan çocuklar için toplumunda bu çocuklara uyumunun ne kadar önemli olduğu dikkat çekicidir.

Uzman Dr. Işılay Altıntaş