Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedir?

Hiç oturmuyor, koltuk tepelerinden inmiyor, derste/sinemada oturduğu yerde kıpırdanır durur, otursa bile eli kolu boş durmaz, sürekli bir şeylerle oynar. Sürekli konuşur, tekrar tekrar aynı soruları sorar ama cevabını dinlemez.’

‘Günlerce önce yaptıklarını hatırlar, birkaç dakika önce söylediğim şeyi (derste biraz önce anlatılan konuyu) hatırlamaz. Saatlerce kalkmadan bilgisayarda oyun oynayan çocuk 10 dakika ödevin başında oturamaz.

Biz başında oturmadan ödevine başlayıp kendi kendine tamamlayamaz. Sürekli eşyalarını unutur, kaybeder. Evin içinde aradığını bir türlü bulamaz. Bir oyuncak ister, 10 dakika oynar, bıkar. Birini bırakır diğerine geçer.’

‘Her gün düşüp başka yerini incitir. Bir tepsiyi düzgün taşınamaz. Artık kaçıncı sınıfa geldi, hala yazı yazmamak için bin takla atar, zaten yazısı da zor okunuyor. Defterini düzgün tutmayı da öğrenemedi.’

‘Hayır cevabını kesinlikle kabul etmiyor, basıyor feryadı. Hiç bir lafımızı dinlemiyor, yapma dediğimizi inadına yapıyor adeta. ‘

Bu ifadeler size tanıdık geliyor mu?

Bir çok anne baba ve öğretmenden duyabileceğiniz şikayetlerdir bunlar. Bahsi geçen çocuklardan bir kısmı dikkat eksikliği/ hiperaktivite bozukluğundan müzdarip çocuklardır.

Peki bu bozukluk nedir? Belirtileri ve nedenleri nelerdir? Kimlerde görülür? Tedavisi var mıdır? İlaç kullanmak şart mıdır?

Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu çocuklukta başlayan ergenlik ve yetişkinlikte de devam eden, kişinin hayatını ciddi boyutlarda olumsuz etkileyen psikiyatrik bir bozukluktur. Bu bozukluğa sahip bireylerde sinir sistemindeki (beyindeki)bazı işlevler gerektiği gibi çalışmadığı için bir çok alanda zorluklar yaşanır, sanıldığı gibi ‘istese yapar’ durumu söz konusu değildir aslında.

Bu bozukluğun 3 temel belirtisi vardır:
1- Dikkat eksikliği
2- Aşırı hareketlilik
3- Dürtüsellik

Amerikan Psikiyatri Birliği’nin bu özellikler için belirlediği kriterler şunlardır:

Dikkat eksikliği kriterleri:
1- Belirli bir işe dikkatini vermekte zorlanır.
2- Dikkati kolayca dağılır.
3- Dikkatsizce hatalar yapar.
4- Başladığı işi bitiremez.
5- Kendisiyle konuşulurken dinlemiyormuş gibi görünür.
6- Görev ve etkinlikleri düzenlememe zorlanır.
7- Yoğun zihinsel çaba gerektiren işleri yapmaktan kaçınır. (ev ödevi, performans ödevi, okul etkinlikleri gibi)
8- Etkinlikler için gereken eşyalarını kaybeder.
9- Günlük etkinliklerde unutkandır.

Dikkat eksikliği olabilir diyebilmek için, bu belirtilerden en az 6 tanesinin en az 6 ay boyunca, birden fazla ortamda (hem evde hem okulda) görülüyor olması gerekir.

Hiperaktivite (aşırı hareketlilik) kriterleri:
1- Eli ayağı kıpır kıpırdır.
2- Oturduğu yerde duramaz.
3- Gereksiz yere sağa sola koşturur, eşyalara tırmanır.
4- Sakince oynamakta zorlanır.
5- Sürekli hareket eder, sanki motor takılmış gibidir.
6- Çok konuşur.

Dürtüsellik kriterleri:
7- Sorulara sorunun bitmesini beklemeden yanıt verir.
8- Sırasını beklemekte zorluk çeker.
9- Başkalarının sözünü keser ya da oyunlarında araya girer.

Hiperaktivite ve dürtüsellik olabilir diyebilmek için, bu belirtilerden en az 6 tanesinin en az 6 ay boyunca, birden fazla ortamda (hem evde hem okulda) görülüyor olması gerekir.

Bu belirtilerin hepsi hemen her çocukta zaman zaman gözlenir. Eğer belirtiler çok yoğun ve sık yaşanıyorsa, sosyal ve akademik hayatı olumsuz etkiliyorsa, birden fazla ortamda görülüyorsa bozukluktan şüphelenmek gerekir.

Dikkat Eksikliği

Bir çocukta dikkat eksikliği olup olmadığını değerlendirirken çocuğun yaşını ve gelişim düzeyini, yaptığı işin zorluk derecesini (yaşına uygunluğunu) göz ardı etmemek gerekir. 3 Yaşındaki çocuğunuzun 45 dakika boyunca zihinsel bir görevle meşgul olmasını beklemek gerçekçi olmayabilir. Çocuğun yaşı büyüdükçe ve akademik deneyimi arttıkça dikkati toplama ve sürdürme becerisi de gelişir.

Dikkat eksikliği olan çocuk, dikkatini belirli bir noktaya toplamakta zorlanır. Dikkatini topladığında ise yaşına göre çok kısa sürer. Dikkati kolayca dağılır, dikkatsizce hatalar yapar. Dikkatinin kolayca dağılması o anda içinden gelen başka bir şey yapma isteğine karşı koyamamasıyla açıklanabilir. Ödevi bırakıp yöneldiği uğraş genelde ödev yapmaktan daha çok hoşuna giden bir şeydir. Bu yüzden saatlerce bilgisayar oynayıp TV seyredebilir.

Dikkat eksikliği olan bir çocuğun zekası normal olsa bile dikkatini toplamakta zorlandığı için öğrenme güçlüğü de yaşayabilir, okulda başarısız olabilir. Yaşadığı zorluklar, istek ve azmini de olumsuz etkileyerek okuldan soğumasına neden olabilir.

Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite)

Çocuklar yetişkinlerden daha çok hareket etme ihtiyacı duyarlar, hem her geçen gün gelişen kas becerilerini kullanmak ve zorlamak isterler hem de hareket ederek öğrenirler. Çocuk, yaşına, gelişim düzeyine uygun olmayacak şekilde sürekli hareket halindeyse hiperaktivite düşünülebilir. Hiperaktif çocuk, yerinde duramaz, otururken bile huzursuz bir şekilde kıpırdanır, elini ayağını sürekli hareket ettirir. Sınıf içerisinde ders sırasında bile oturmayan, sürekli dolaşan çocuk bu gruba girebilir.

Çok konuşmak ta hiperaktivite belirtilerinden biridir. Hiperaktif çocuğun konuşması dağınıktır, konudan konuya atlar, artarda sorular sorar.

Dürtüsellik

Çocuğun davranışlarını kontrol edememesidir. Durup düşünmeden, planlamadan aklına eseni yapar. Davranışının ortama, duruma ve zamana uygun olup olmadığını değerlendirmeden hareket eder. Acelecidir. İsteklerini erteleyemez, bu yüzden ‘hayır’ cevabına aşırı tepki gösterebilir. Konuşanın sözünü keser, aklına geleni söyler.

Dürtüsel davranan çocuk, okul yönetimi ve yaşıtlarıyla başını derde sokabilir, ceza alabilir. Ergenlikte sigara/madde kullanma ve suç işleme riski artar.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu 3 tipte görülür: dikkat eksikliği önde olan tip, aşırı hareketlilik önde olan tip ve birleşik tip. Dikkat eksikliği önde olan tipte çocuğun dikkat problemi vardır ama aşırı hareketli değildir. Aşırı hareketliliğin önde olduğu tipte çocuk aşırı hareketlidir, dikkat eksikliği belirgin değildir. Birleşik tipte tüm belirtiler görülür; bozukluğa sahip kişilerin çoğu bu gruba girer.

Dikkat Eksikliği/ Hiperaktivite Bozukluğu’nun Sebepleri Nelerdir?

Yapılan çalışmalar söz konusu bozukluğun sadece çevresel etkenlerden (ailede stres, yanlış anne-baba tutumları, sosyal problemler, duygusal/ cinsel istismar, travma, parçalanmış aile gibi) kaynaklanmadığını göstermiştir. Dikkat eksikliği/ hiperaktivite bozukluğunun en önemli sebebi genetik mirastır. Bu bozukluk genlerle geçen, doğuştan gelen bir bozukluktur. Bunun yanında, çevresel faktörler durumu kötüleştirebilir ya da tam tersi çocuğa destek olabilir.

Dikkat eksikliği/ hiperaktivite bozukluğu olduğundan şüphelenilen çocuğun durumunu mutlaka bir psikiyatrist değerlendirmelidir. İlaç tedavisi mutlaka, psikoterapi, sosyal beceri eğitimi, anne-baba ve öğretmen eğitimleri ile desteklenmelidir. Bu bozukluğun tedavisi bütüncül bir yaklaşımla, çocuğun, ailenin ve sosyal çevreni eğitimini de içeren uzun soluklu bir süreçtir.

Psikolog Pınar Ersöz

www.izmirpsikolog.net/

Psikolog Pınar Ersöz’ün diğer makaleleri için lütfen tıklayınız